Ήδη από την ίδρυση της Εκκλησίας της Κρήτης, η πορεία της διαφοροποιήθηκε από εκείνη της Εκκλησίας της Ελλάδος. Διατήρησε δια μέσου των αιώνων την ιδιαιτερότητα της και σήμερα είναι επίσημα «Ημιαυτόνομος έχουσα την κανονικήν εξάρτησίν αυτής εκ του Οικουμενικού Πατριαρχείου».
Η Εκκλησία της Κρήτης βρίσκεται λοιπόν διοικητικά μεταξύ της Εκκλησίας της Ελλάδος και του Οικουμενικού Πατριαρχείου, διατηρώντας μια ιδιαίτερη σχέση με το δεύτερο.
Αλλά πέραν των διοικητικών ιδιαιτεροτήτων, η Ορθοδοξία στην Κρήτη έχει εξαιρετικά πλούσια και δημιουργική ιστορία.
Ζωντανός μάρτυρας αυτής της ιστορίας είναι σήμερα τα δεκάδες μοναστήρια, τα οποία είναι διάσπαρτα σε όλο το νησί και συνεχίζουν ακόμη και σήμερα να είναι σημεία αναφοράς στο θρησκευτικό και πολιτισμικό περιβάλλον του νησιού.
Τα πανηγύρια που σχετίζονται με τις εορτές των μοναστηριών είναι περίφημα, όχι μόνο στην Κρήτη αλλά και σε όλη την Ελλάδα. Αλλά για να δούμε τα μοναστήρια του νησιού, στα οποία αφιερώνουμε αυτές τις σελίδες του πασχαλινού ενθέτου της “Ν.Κ.”, είναι απαραίτητο πρώτα να ρίξουμε μια ματιά στην ιστορία του χριστιανισμού και της Ορθοδοξίας στο νησί της Κρήτης. Άλλωστε οι μονές αποτελούν τη ζωντανή μαρτυρία αυτής της ιστορίας.
Η Κρήτη και ο χριστιανισμός
Η ιστορία της ορθόδοξης εκκλησίας στην Κρήτη, ανάγεται ήδη στα πρώτα χριστιανικά χρόνια, καθώς το νησί είχε την τύχη να γίνει πεδίο δράσης των αποστόλων που διέδωσαν το χριστιανισμό στον ρωμαϊκό κόσμο. Ο Απόστολος Παύλος, στην τρίτη περιοδεία του, έθεσε τις βάσεις για την διάδοση του Χριστιανισμού στην Κρήτη. Στην συνέχεια οι Εβραιοκρήτες, που είχαν παρακολουθήσει το κήρυγμα του Πέτρου την ημέρα της Πεντηκοστής στα Ιεροσόλυμα κήρυξαν το Χριστιανισμό στο νησί και τον διέδωσαν στους κατοίκους, που σύντομα τον αγκάλιασαν και τον ενστερνίστηκαν.
Ο Απόστολος Τίτος, μαθητής του Παύλου, ανέλαβε να θεμελιώσει και να στεριώσει την Εκκλησία της Κρήτης και έγινε ο πρώτος Επίσκοπος Κρήτης. Συν τω χρόνω οι Χριστιανοί του νησιού πλήθαιναν και μάλιστα κατά τη διάρκεια του διωγμού του Δέκιου, η Κρήτη προσέφερε στον Χριστιανισμό τους Δέκα Καλλίνικους μάρτυρες. Όταν ο Χριστιανισμός επικράτησε και έγινε επίσημη θρησκεία της ρωμαϊκής επικράτειας, οι Δέκα Μάρτυρες έγιναν το μεγαλύτερο “παράσημο” της Κρήτης.
Αργότερα η Εκκλησία της Κρήτης απέκτησε Αρχιεπίσκοπο και το νησί έγινε μία από τις 12 έδρες αρχιεπισκόπου του Ιλλυρικού (Βαλκανικής).
Στους πρώτους αιώνες της χριστιανικής Κρήτης, η έδρα της Αρχιεπισκοπής ήταν η Γόρτυνα. Στην Γόρτυνα έδρασαν οι επίσκοποι Φίλιππος, Ευμένιος και Κύριλλος, που ανέπτυξαν, διέδωσαν και ισχυροποίησαν τον χριστιανισμό στο νησί. Και οι τρεις σήμερα τιμώνται ως άγιοι. Στην Γόρτυνα βρισκόταν και ο αρχαίος ναός (πιθανότατα χτίστηκε τον 6ο αιώνα) του Αποστόλου Τίτου, που ήταν περίφημο προσκύνημα στον χώρο της ανατολικής Μεσογείου για αιώνες.
